ابزار جراحی، چه برای کاربر حرفهای و چه در دست جراحیِ با تجربه، ستون فقرات اتاق عمل محسوب میشوند. کیفیت، ایمنی و کارایی تجهیزات جراحی تأثیری مستقیم بر نتیجه درمان بیماران دارند. یکی از پرسشهای رایج در حوزه پزشکی این است که آیا این ابزارها تاریخ مصرف دارند؟ آیا انقضا یا فرسودگی آنها مانند داروها حیاتی است و باید به آن دقت ویژه داشت؟ در این مقاله به صورت تخصصی و از دیدگاه علمی به این موضوع میپردازم و نکات مهم را با هم مرور میکنیم.
اول باید بدانیم منظور از "تاریخ مصرف" در ابزارهای جراحی چیست. برخلاف داروها که تاریخ انقضا مشخصی دارند، ابزارهای جراحی معمولاً یک زمان پایان مصرف استاندارد از طرف کارخانه ندارند. با این حال، هر وسیله پزشکی یک بازه زمانی طلایی برای حداکثر عملکرد دارد که با عواملی مثل جنس ابزار، میزان و نوع استفاده، روشهای شستشو و ضدعفونی و نگهداری تعیین میشود.
ابزار جراحی به دو گروه عمده تقسیم میشوند:
ابزار مصرفی: مثل تیغ جراحی، سرنگها، دستکش و گاز که بعد از یکبار استفاده دور ریخته میشوند و معمولاً "تاریخ انقضا" از طرف شرکت سازنده دارند.
ابزار غیرمصرفی: مثل قیچی، پنس، دسته تیغ و سایر ادوات فلزی که قابلیت استریل و استفاده مجدد دارند. این دسته معمولاً تاریخ مصرف اجباری ندارند.
ابزارهای استیل ضدزنگ یا تیتانیومی دوام بیشتری دارند.
ابزارهایی با پوشش نیکل یا کروم در برابر زنگ زدگی مقاومت بهتری خواهند داشت.
هرچه یک ابزار بیشتر استفاده شود، سایش، خوردگی یا لقی مفصلها بیشتر میشود و ریسک آسیبهای مکانیکی یا عملکردی ابزار افزایش مییابد.
روش صحیح شستشو، ضدعفونی و استریل مستقیماً بر عمر ابزار تأثیر میگذارد. شستشوی نامناسب میتواند باعث باقی ماندن خون یا مواد بیولوژیک و ایجاد خوردگی شود. همچنین مواد ضدعفونیکننده قوی، اگر درست استفاده نشوند، به ساختار ابزار آسیب میزنند.
ابزارها باید در محیط خشک و فاقد رطوبت زیاد نگهداری شوند. تماس با مواد شیمیایی یا رطوبت، اصلیترین علت زنگ زدگی ابزارهای فلزی است. همچنین چیدمان صحیح و پرهیز از روی هم چیدن زیاد، از خوردگی و آسیب جلوگیری میکند.
ابزارهای مصرفی که مستقیماً با بدن بیمار یا یک محیط استریل در تماساند، همیشه تاریخ انقضا دارند و بعد از اتمام این تاریخ باید دور ریخته شوند. دلیل آن، کاهش ایمنی فیزیکی و شیمیایی ابزار یا آلوده شدن بستهبندی است.
این دسته معمولاً تاریخ انقضای کارخانهای ندارند؛ اما طی فرآیند کنترل کیفیت داخلی هر مرکز درمانی، هر ابزار باید به طور منظم بررسی شده و بر اساس شکل ظاهری، عملکرد و دقت کار، کنار گذاشته یا تعویض شود. در برخی کشورها دستورالعملهای خاصی برای بررسی سالانه یا دورهای ابزارها وجود دارد.
ابزار جراحی اگر یکی از نشانههای زیر را داشته باشد، هرچند هنوز سالم به نظر برسد، باید کنار گذاشته و با نمونه سالم جایگزین شود:
زنگ زدگی، ترک یا خوردگی سطوح
شکستگی یا لقی مفصلها
کند شدن تیغهها
درز باز یا لق شدن قطعات متحرک
عدم استریل کامل یا لکهگیری نشدن حتی پس از استریل شدن
پیشنهاد میشود بعد از هر استفاده و قبل از استریل ابزارها، معاینه دقیقی انجام شود. هرگونه آسیب، خوردگی یا تغییر رنگ باید ثبت و ابزار معیوب جدا شود.
اطمینان از صحت عملکرد ابزار (مثلاً باز و بسته شدن صحیح قیچی یا تیزی تیغه) باید در فواصل زمانی مشخص (مثلاً هر شش ماه یکبار) توسط تکنسین مجرب بررسی شود.
در بسیاری از اتاقهای عمل پیشرفته، اطلاعات ابزارها مثل تاریخ ورود، تعداد دفعات استفاده، زمان استریل و... ثبت میشود تا تصمیمگیری برای جایگزینی ابزار راحتتر شود.
استفاده از ابزار فرسوده یا مشکلدار، ریسک عفونت، آسیب به بیمار و حتی شکست عمل را افزایش میدهد. این ابزارها ممکن است به طور کامل استریل نشوند یا عملکرد دقیق و ایمن نداشته باشند.
دانستن شیوه صحیح برخورد، شستشو و استریل ابزارها نقش کلیدی در افزایش عمر آنها دارد. پرسنل اتاق عمل باید به خوبی آموزش ببینند.
شستشو با دستگاههای فوقصوت یا اتوماتیک، از باقی ماندن ذرات میکروسکوپی و آسیب به ساختار ابزار جلوگیری میکند.
دمای مناسب، رطوبت پایین و تهویه کافی کمک میکند که ابزارها سالم بمانند.
برندهای معتبر تولیدکننده ابزار جراحی معمولاً تستهای کنترل کیفیت سختگیرانه انجام داده و محصولات آنها گارانتی طول عمر دارند. همچنین پیروی از استانداردهای جهانی مثل استاندارد ISO 13485 برای مدیریت کیفیت دروسایل پزشکی، راهنمای خوبی جهت نگهداری و کنترل ابزارها ارائه میدهد.
برخلاف برخی اقلام پزشکی یا داروها، ابزار جراحی غیراستریل یا چندبار مصرف تاریخ مصرف از نوع کلاسیک ندارند. اما ایمنی بیماران اقتضا میکند که ابزارها به طور دورهای چک شده و در صورت مشاهده هر نشانه فرسودگی، تعویض شوند. بالاترین حساسیت نسبت به ابزارهای مصرفی مانند تیغ، نخ و سرنگ باید رعایت شود و حتماً فقط پیش از پایان تاریخ انقضای آنها استفاده شوند.
در کل تاریخ مصرف ابزار جراحی بیشتر یک الزام عملیاتی و اخلاقی است تا فقط الزام شرکت سازنده. تکنسینهای اتاق عمل، جراحان و پرستاران همگی باید متعهد به سلامت و کیفیت تجهیزات باشند تا نتیجه درمان بیماران به بهترین شکل تضمین شود.
منابع و مطالعات تکمیلی
اگر به دنبال مطالعه جزییات بیشتر و استانداردهای مرتبط هستید، پیشنهاد میکنم منابعی مانند سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA)، استانداردهای انجمن استریل آمریکا (AAMI) و مقالات تخصصی حوزه مدیریت ابزارتجهیزات پزشکی را بررسی کنید.
