دستگاه اتوکلاو وسیله‌ای برای استریل کردن ابزار پزشکی و آزمایشگاهی در فشار و دمای بالا و با استفاده از بخار آب است.
اتوکلاوها در کاربردهای پزشکی برای انجام استریلیزاسیون و در صنایع شیمیایی برای به عمل آمدن پوشش‌ها و ولکانش لاستیک و سنتز هیدروترمال مورد استفاده قرار می‌گیرند. از اتوکلاوهای صنعتی در کاربردهای صنعتی بخصوص در مورد کامپوزیت‌ها استفاده می‌شود.
ابعاد این وسیله از اندازه آزمایشگاهی که معمولاً به شکل یک استوانه دردار است تا ابعاد صنعتی که طول آن به ۱۵ متر می‌رسد متغیر است. این وسیله توسط میکروبیولوژیست فرانسوی چارلز چمبرلن در سال ۱۸۷۹ اختراع شد. واژه اتوکلاو از ترکیب دو واژه (auto-) در زبان یونانی به معنی خودکار و (clavis) در زبان لاتین به معنی کلید تشکیل شده‌است.
بسیاری از اتوکلاوها برای استریل کردن تجهیزات و لوازم مورد استفاده قرار می‌گیرند که با قرار دادن آنها به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه (بسته به حجم بار و محتویات) در معرض بخار اشباع ۱۲۱ درجه سلسیوس (۲۴۹ درجه فارنهایت) این کار انجام می‌شود.
کاربرد
اتوکلاوهای استریل سازی به‌طور گسترده‌ای در میکروبیولوژی، پزشکی، پودیاتری، خالکوبی، سوراخ‌کاری بدن، داروهای دامپزشکی، قارچ‌شناسی، عمل جراحی، دندانپزشکی و ساخت پروتز استفاده می‌شوند.
آنها بسته به اندازه چیزی که استریل می‌کنند در اندازه و عملکرد متفاوت هستند و گاهی اوقات در صنایع شیمیایی و مواد غذایی قرع نیز نامیده می‌شوند. اما عمده مصرف این وسیله پزشکی جهت استریل ابزار و تجهیزات جراحی میباشد.
اتوکلاو های سطلی ظاهری شبیه به زودپز دارند و می توانند شیشه آلات آزمایشگاه و وسایل فلزی و موادی که محیط متخلخل نباشند را می تواند در مدت زمان مشخصی در دمای حدود ۱۲۰ درجه سلسیوس و فشار ۱.۲ bar استریل کند.
این دسته از اتوکلاو ها دارای سیستم ها پیشرفته پری وکیوم و سیستم فشار و دمای بالا برای استریل سریع مواد می باشد. در این مدل از اتوکلاو ها می توان محیط متخلخل را نیز استریل کرد. اتوکلاو های دندانپزشکی سیکل سریع دارند و می توانند در حدود ۱۰ دقیقه ست جراحی و مواد را استریل کنند.
حذف هوا بسیار مهم است چرا که هوا یک عامل بسیار ضعیف در استریل کردن است. بخار در دمای ۱۳۴ درجه سلسیوس می‌تواند در مدت سه دقیقه همان سطح استریلی را به دست آورد که هوای گرم ۱۶۰ درجه سلسیوس می‌تواند در دو ساعت به آن سطح برسد.
روش‌های حذف هوا عبارتند از:
بخار پس از وارد شدن به محفظه، ابتدا مناطق بالایی را پر می‌کند، چرا که چگالی آن کمتر از هوا است. این فرایند هوا را به پایین فشرده می‌کند، و آن را از طریق تخلیه ای که اغلب شامل سنسور دما است، بیرون می‌کند. تنها زمانی که تخلیه هوا کامل شود، عمل تخلیه متوقف می‌شود.
جریان معمولاً توسط یک تله بخار یا یک شیر برقی کنترل می‌شود، اما گاهی اوقات نیز از سوراخ‌های تخلیه استفاده می‌شود که اغلب با یک شیر برقی همراه است. مادامی که بخار و هوا مخلوط می‌شوند، می‌توان مخلوط را از مکان‌هایی غیر از پایین به بیرون راند.
رقیق سازی هوا با استفاده از یک سری از پالس‌های بخار، که در آن اتاق به صورت متناوب تحت فشار قرار داده شده و سپس تا فشار اتمسفر کاهش می‌یابد.
یک پمپ خلاء هوا یا مخلوط هوا و بخار را از محفظه خارج می‌سازد.
با یک پمپ خلاء به دست می‌آید. این چرخه با ایجاد یک خلاء شروع می‌شود و سپس یک پالس بخار و سپس یک خلاء و سپس یک پالس بخار. تعداد پالس‌ها به اتوکلاو و چرخه انتخاب شده بستگی دارد.
شبیه به چرخه بالای اتمسفری است، با این تفاوت که فشار محفظه هرگز بیش از فشار اتمسفر بالا نمی‌رود تا زمانی که فشار محفظه آنقدر بالا برود تا به دمای استریلیزه برسد.
مرحله ۱: تزریق بخار به درون محفظه جکت جهت گرم شدن چمبر
مرحله ۲: وکیوم متوالی چمبر اتوکلاو و تزریق بخار به درون آن جهت آماده‌سازی محتویات
مرحله ۳: زمان نفوذ گرما به درون محتویات چمبر
مرحله ۴: زمان نگهداری دمای تعیین شده جهت استریل
مرحله ۵: زمان پایین آمدن دمای محفظه اتوکلاو و تخلیه (وکیوم) داخل چمبر
نوار كاغذي (TST Tempreture ,Steam ,Time) این نوار در هر سری کاری سه عامل زمان، بخار و دما را كنترل مي‌كند و از زرد به بنفش تغيير رنگ مي‌دهد.
استفاده از ويال حاوي اسپور باسيلوس استئاروترموفيلوس ATCC 79 53 بطور هفتگي سفارش مي‌شود، زیرا اسپورهای این باکتری به عنوان مقاوم‌ترین اسپورها به حرارت در اتوکلاو با درجه حرارت 121 درجه سانتیگراد به مدت 5 دقیقه از بین می‌روند.
پس از پایان استریلیزاسیون، ویال را خارج کرده و با فشار به جداره آن محوطه درونی حاوی اسپور را می‌شکنند تا اسپورها در محیط کشت آزاد شوند؛ سپس این محیط را در حرارت 55 درجه سانتیگراد قرار داده و در مدت یک هفته از نظر تغییر رنگ اندیکاتور موجود محیط کشت را کنترل می‌کنند.
در صورتی که تغییر رنگ مشاهده نشد یعنی اسپورها در اثر استریلیزاسیون مرده‌اند و استریلیزاسیون کامل صورت گرفته است در صورت تغییر رنگ اندیکاتور محیط کشت یعنی اسپورها زنده مانده‌اند.
